Polskie Forum Astronautyczne
Człowiek i Astronautyka => Osobistości => Wątek zaczęty przez: mss w Grudzień 30, 2014, 23:37
-
Zapomniany polski kosmonauta płk. Zenon Jankowski (http://www.polskieradio.pl/7/3086/Artykul/1181249,Zapomniany-polski-kosmonauta-plk-Zenon-Jankowski)
(http://static.polskieradio.pl/images/94766249-13ff-4c81-8760-1d5ea57209a7.jpg)
-
http://www.tvn24.pl/magazyn-tvn24/dwa-lata-morderczych-treningow-mial-nawet-swoje-znaczki-jednak-nie-polecial,95,1848
Dwa lata morderczych przygotowań i jedno marzenie: być pierwszym Polakiem w kosmosie. Wydrukowali z jego podobizną nawet znaczki, ale to Mirosław Hermaszewski sięgnął gwiazd i „lądował” na kopertach oraz pocztówkach. Milczał przez lata po tym, jak jeden z dziennikarzy nazwał go frustratem. Dziś Zenon Jankowski zabiera głos.
Luboń - spokojna miejscowość pod Poznaniem, która przez lata kojarzyła się wszystkim przejeżdżającym ze smrodem unoszącym się wokół zakładów chemicznych. Dziś to "sypialnia" Poznania. To właśnie tu mieszka Zenon Jankowski. - Mam tu ciszę i spokój* - zapewnia. 80-latek zamieszkał tu kilkanaście lat temu, po przejściu na emeryturę. Gdy zabroniono mu dłużej latać.
Miał zostać leśnikiem
Waży słowa. Opowiada. Że zawodowo nie zamierzał zajmować się lotnictwem, choć samoloty obserwował od dziecka, mieszkając w okolicach lotniska w podpoznańskiej Kobylnicy. - Chciałem studiować leśnictwo. Nawet papiery na ten kierunek zdążyłem złożyć – mówi Jankowski*. Do oficerskiej szkoły lotniczej wstąpił w wieku 19 lat, za namową kolegi. W 1963 r. przeniósł się do lotnictwa myśliwsko-bombowego. Gdy w 1976 r. wytypowano go jako kandydata do lotu w kosmos, miał 39 lat. – Traktowałem to jako kolejne sportowe wyzwanie i możliwość polatania wyżej niż mogłem dotychczas – zapewnia*. Był wtedy dowódcą pułku i związku taktycznego. Tuż przed włączeniem do grona wybrańców, brał udział w ćwiczeniach wojsk Układu Warszawskiego "Tarcza-76". – Byłem na przeszkoleniu na samolotach Su-20 ze zmienną geometrią skrzydeł w Krasnodarze. Do Polski wróciłem w marcu. Niewielu pilotów latało wtedy na tych maszynach – wspomina Zenon Jankowski, który był wtedy zastępcą dowódcy brygady w Powidzu*. Tam pokazał swój kunszt i to właśnie te wyczyny przesądziły, że dołączono go do grupy.
W cieniu ABBY
Przygotowania do pierwszego historycznego lotu Polaka w kosmos odbywały się w tajemnicy. Jesienią 1976 r. cała Polska żyła przyjazdem zespołu ABBA i jej koncertem w Studiu 2. W tym czasie otwierano także "gierkówkę", czyli trasę Warszawa - Katowice, a w telewizji emitowano pierwszy odcinek serialu "07 zgłoś się". Nikt nie wspominał o tym, że trwa poszukiwanie osoby, która znajdzie się na pokładzie radzieckiego statku w ramach międzynarodowego programu kosmicznego Interkosmos. Kandydatów wybierano wśród najlepszych w kraju pilotów samolotów odrzutowych. Pierwotnie wytypowano 71 osób. Po kolejnych selekcjach grupa ta zawęziła do 10 mężczyzn (dopiero od tego etapu włączono Jankowskiego), która pojechała na zgrupowanie w Zakopanem. Po dwóch tygodniach morderczych treningów w Tatrach wybrano pięciu kandydatów, którzy przeszli kolejne testy i szkolenia w Polsce i Związku Radzieckim. Wkrótce to grono pomniejszyło się o jedno nazwisko. W finałowej czwórce znalazł się Tadeusz Kuziora: "Żyłem nadzieją, że jeszcze będę miał szansę polecieć w kosmos".
Ostatecznie 27 listopada 1976 r. w grze pozostała dwójka - Mirosław Hermaszewski i Zenon Jankowski. „Zatapiali” ich w kapsule, tworzyli „żywą tratwę” W grudniu 1976 r. trafili oni do Centrum Wyszkolenia Kosmonautów im. Jurija Gagarina w Gwiezdnym Miasteczku pod Moskwą. Tam rozpoczęli trwające półtora roku przygotowania do lotu, wraz z kandydatami z Niemieckiej Republiki Demokratycznej i Czechosłowacji. Szóstkę pilotów z tych trzech krajów najpierw czekały dwa miesiące kursu teoretycznego i treningów, które miały zwiększyć ich odporność na przebywanie w stanie nieważkości, przyzwyczaić do takich warunków organizm. Następnie przez pięć miesięcy zapoznawali się z konstrukcją i obsługą statku Sojuz 30 i stacji orbitalnej Salut 6 oraz przechodzili kolejne treningi przystosowujące do nieważkości, lądowania w ekstremalnych warunkach czy zachowania się podczas problemów z lotem. – Urządzenia treningowe odtwarzały wszystko, z wyjątkiem stanu nieważkości. Cała reszta była symulacją tego, co może nas spotkać w normalnym statku – wyjaśnia Jankowski*.
Treningi były mordercze. Część z nich odbywała się na głębinach Morza Czarnego. Tam na przykład wrzucano ich do wody w skafandrach i kazano wypłynąć na powierzchnię, utworzyć "żywą tratwę" i tak czekać, aż zostaną wciągnięci na "łódź ratunkową". Innym razem - już każdy z radzieckim partnerem - musieli wyswobodzić się z opadającej na dno ciasnej kapsuły, kręcącej się wokół własnej osi, wypłynąć na powierzchnię i świecami dymnymi wezwać pomoc.
Poznawali też każdą fazę lotu - od startu, przez połączenie ze stacja orbitalną, po lądowanie. Symulacje lotu miały ich przygotować do sytuacji, w których z systemu automatycznego muszą przejść na ręczny. Do tego doszły typowe aktywności fizyczne - Hermaszewski z Jankowskim grali w piłkę, ćwiczyli gimnastykę i biegali - zarówno normalnie, jak i z nartami na nogach. Do tego uczono ich przeprowadzania reportaży. Wizyta Polaka w kosmosie musiała być bowiem odpowiednio wykorzystana propagandowo. Miała utwierdzać społeczeństwo, że "słuszną linię ma nasza władza", a Polska to silny gracz na arenie międzynarodowej.
Kluczowy partner?
W lipcu 1977 roku zapadła jedna z kluczowych decyzji, która miała wpływ na to, który z Polaków poleci w kosmos. Komisja wybrała dwuosobowe załogi. Dowódcą Mirosława Hermaszewskiego został Piotr Klimuk, a Zenona Jankowskiego - Walerij Kubasow. Byli to doświadczeni radzieccy kosmonauci. Różniła ich jednak jedna rzecz - Klimuk był wojskowym, Kubasow - cywilem. A wówczas na czele każdej z radzieckich załóg, które od czasów lotu Gagarina wysyłano w kosmos, zawsze stawał mundurowy... - Uwzględniając w tych latach bardzo silną pozycję armii w społeczeństwie radzieckim, można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że ten z nas, kto znalazł się w załodze z kosmonautą oficerem od razu był w lepszej pozycji wyjściowej niż ten, którego dowódcą został kosmonauta cywilny – mówił Zenon Jankowski w filmie "Ten drugi. Zenon Jankowski".
Polacy o rodaku, który poleci w kosmos, po raz pierwszy dowiedzieli się pod koniec marca 1978 r. Jak informowały gazety, radziecko-polska misja będzie trwać osiem dni. Nazwiska wybrańców nie padły. O tych dowiedzieli się już po starcie statku Sojuz 30, czyli 27 czerwca. Oficjalna decyzja o wyborze pary Klimuk-Hermaszewski zapadła 25 czerwca, czyli dwa dni przed lotem. A to spowodowało, że władze szykujące materiały propagandowe na to wielkie święto, musiały być gotowe na start każdego z kandydatów. Między innymi wydrukowano znaczki pocztowe z wizerunkami zarówno Hermaszewskiego, jak i Jankowskiego.
Co przesądziło o takim wyborze? To wiedzą jedynie ci, którzy go dokonywali. Obaj kandydaci osiągali bowiem podobne wyniki w testach. Co więcej, przeciążenia lepiej znosił Jankowski. Za poznaniakiem przemawiał też wzrost - niższy kandydat lepiej nadawał się do radzieckiego statku kosmicznego. - Dobre półtora roku pracowali ciężko, równorzędnie. A potem te decyzje. Trudno jest mi powiedzieć, dlaczego akurat Hermaszewski, a nie Jankowski – mówił "Faktom" TVN gen. Tadeusz Kuziora, który znalazł się w finałowej czwórce kandydatów.
Jak mówi Jankowski, była między nimi pewna różnica charakterologiczna. On traktował rywalizację „po sportowemu”. Twierdzi, że nie oglądał się na profity, a chciał po prostu osiągnąć swoje lotnicze apogeum. – Powtarzałem, że jestem pilotem, za którym nikt i nic nie stoi, i dołożę maksimum wysiłku, aby nie zawieść pokładanego we mnie zaufania, jak przystało na poznaniaka – mówi. Jak dodaje, gdy zorientował się, że szanse dla obu kandydatów nie są jednakowe, chciał spasować, ale było już na to zbyt późno. Za Hermaszewskim miały przemawiać: jego życiorys, rodzinne wsparcie oraz atmosfera przychylności ze strony głównego decydenta – gen. Jaruzelskiego. – Faktem jest, że jego starszy brat gen. Władysław Hermaszewski był w Gwiezdnym Miasteczku w newralgicznym momencie, czyli tuż przed ogłoszeniem kompletacji załóg, podobnie jak ojciec Vladimira Remka – zwraca uwagę Jankowski*. Jankowski przez lata nie chciał komentować tego wyboru. Odmawiał wszelkich wywiadów i odrzucał zaproszenia do programów telewizyjnych. Po długich namowach, zgodził się ze mną porozmawiać. Jego wspomnienia znalazły się w książce "Miasto nie do Poznania". Co jego zdaniem było decydujące?
– Osoba płk. Klimuka przesądzała sprawę, zważywszy na jego dotychczasowy dorobek zawodowy oraz polityczny – został zastępcą ds. politycznych Centrum Wyszkolenia Kosmonautów. Będąc w Komitecie Centralnym Komsomołu, tuż po locie awansował na stopień generała, a później został komendantem Centrum – mówi Jankowski*. Z jego relacji wynika, że kwestia tego, czyim dowódcą będzie Klimuk, ważyła się do samego końca. Generał Władimir Szatałow, ówczesny szef do spraw kosmicznych z ramienia ministra obrony ZSRR, miał odczytać Jankowskiego w załodze z płk. Klimukiem, by po chwili to sprostować i poinformować, że to Hermaszewski będzie z nim w parze, a dowódcą Jankowskiego będzie Kubasow. Było nawet tak, że gdy rakieta stanęła w hangarze, to siedzenia – przygotowane indywidualnie – były dopasowane do Jankowskiego i Kubasowa – mówił w programie „Zwarte szeregi, czyli z archiwum Czołówki” Kazimierz Steć, dziennikarz i kolega Jankowskiego. Ten fakt może wskazywać na to, że jeszcze kilka dni przed odlotem to Jankowskiego brano za poważniejszego kandydata*.
Ale kosmos!
27 czerwca 1978 roku o godz. 17.27 Klimuk i Hermaszewski wystartowali z kosmodromu Bajkonur na statku Sojuz 30. Po dwóch dniach załoga połączyła się ze stacją orbitalną Salut-6. Lot trwał 7 dni, 22 godziny, 2 minuty i 59 sekund. Zenon Jankowski start statku oglądał z punktu obserwacyjnego. Tam pełnił funkcję konsultanta kierownika lotu.
Hermaszewski szybko stał się bohaterem pierwszych stron gazet. Początkowo czytelnicy mogli poznać także sylwetkę Jankowskiego, a nawet przeczytać rozmowy z jego nauczycielami. Szybko jednak dubler znalazł się w cieniu, a z czasem kompletnie o nim zapomniano.
Jak potoczyły się losy Jankowskiego po kosmicznej przygodzie? Dlaczego postanowił zamilknąć? Postać niedoszłego kosmonauty oraz jego wspomnienia z tamtych przygotowań znajdziecie w książce "Miasto nie do Poznania".
(https://r-scale-ac.dcs.redcdn.pl/scale/o2/tvn/web-content/m/p1/i/66be31e4c40d676991f2405aaecc6934/27ce1bbe-ad19-481f-8973-1ac011e9e159.jpg?type=1&srcmode=4&srcx=0/1&srcy=0/1&srcw=480&srch=2000&dstw=480&dsth=2000&quality=80)
* - fragmenty oznaczone gwiazdką pochodzą z książki autora tekstu "Miasto nie do Poznania"
-
Zapomniany polski kosmonauta płk. Zenon Jankowski (http://www.polskieradio.pl/7/3086/Artykul/1181249,Zapomniany-polski-kosmonauta-plk-Zenon-Jankowski)
W Głogowie na osiedlu im. Mikołaja Kopernika znajduje się ulica Kosmonautów Polskich. Dlaczego w jej nazwie użyto liczby mnogiej, skoro powszechnie znany jest tylko jeden polski zdobywca kosmosu Mirosław Hermaszewski?
Będąc kiedyś w Głogowie też na to zwróciłem uwagę. Nazwa bardzo odpowiednia, bo przecież mamy dwóch takich , którzy przeszli całkowicie cykl szkolenia i polityczna decyzja zaważyła , kto poleci.
Nie mówiąc już o tym , że w przypadku nazwy ulicy "Polskiego Kosmonauty" mogłaby się ona po jakimś czasie okazać nieaktualna :) . Można też przy tej okazji wskazać na kilku kosmonautów mających polskie korzenie:
Aleksandr Sieriebrow (http://lk.astronautilus.pl/astros/110.htm)
Karol Bobko (http://lk.astronautilus.pl/astros/115.htm)
Scott Parazynski (http://lk.astronautilus.pl/astros/318.htm)
James Pawelczyk (http://lk.astronautilus.pl/astros/378.htm)
Christopher Ferguson (http://lk.astronautilus.pl/astros/444.htm)
Zenon Jankowski - poznaniak, który nie poleciał w Kosmos
Radosław Nawrot 27 czerwca 2008
Na jednej z filatelistycznych aukcji internetowych znajduję arkusik dwóch znaczków pocztowych. Polska 1,50 zł i Polska 6,90 zł z 1978 r. Z boku napis "Pierwszy Polak w Kosmosie". Na znaczku - poznaniak, płk Zenon Jankowski.
Zenon Jankowski mieszka do dziś w Poznaniu. Ma 70 lat. Kiedy dzwonię, by porozmawiać o tamtym niedoszłym locie w Kosmos, grzecznie acz stanowczo odmawia. - Nie chcę już do tego wracać - mówi.
- Mamy 30. rocznicę. Wszędzie będzie Mirosław Hermaszewski, wszyscy będą o nim mówić - namawiam.
- Niech mówią - odpowiada.
- Nie chciałby pan, aby i o panu mówiono?
- Nie.
O Hermaszewskim słyszeli chyba wszyscy. A o Zenonie Jankowskim? O tym, że to poznaniak mógł być pierwszym Polakiem w przestrzeni kosmicznej? Decyzja co do tego, że leci Hermaszewski, zapadła tuż przed lotem. - To nie była łatwa sytuacja. Obaj mieliśmy marzenia, obaj bardzo ciężko przez półtora roku pracowaliśmy - wspomina gen. Mirosław Hermaszewski w niedawnej rozmowie w "Dużym Formacie" i dodaje, że - jego zdaniem - decyzja zapadła w Warszawie. - Podjęli ją lekarze specjaliści, Komitet Badań Kosmicznych Polskiej Akademii Nauk i najpewniej minister obrony narodowej gen. Jaruzelski. Trudno jednak wyobrazić sobie, żeby w tak prestiżowej sprawie nie miał głosu pierwszy sekretarz Edward Gierek. Naturalnie, decyzję podejmowano na podstawie raportów o stanie naszego przygotowania, stanie zdrowia i sile motywacji. Radziecka komisja opiniująca nasze kandydatury napisała, że obaj spełniamy warunki niezbędne do wykonania lotu kosmicznego - mówi.
To chyba za mało powiedziane. W styczniu tego roku w piśmie "Focus" opublikowane zostały ciekawe informacje na temat testów na odporność pilotów na przeciążenie, jakie przez lata wykonywano w specjalnej wirówce w Wojskowym Instytucie Medycyny Lotniczej. "Przeciążenia wynoszące więcej niż 10 g można znieść najwyżej przez ułamki sekundy. Łatwo dochodzi wtedy do uszkodzenia narządów wewnętrznych, a zwłaszcza niedotlenionego mózgu. Gdy licznik pokazuje więcej niż 12 g, ustaje praca serca. Przy stałym przeciążeniu 35 g ludzkie ciało może zostać rozerwane." - czytamy, po czym dalej znajdujemy informację, iż raz tylko testowano pilota przy przeciążeniu 12 g. I pilot ten przeszedł ów test. Był nim Zenon Jankowski.
Co zatem zadecydowało o wyborze Hermaszewskiego? Polityka, znajomości? Dziś trudno to powiedzieć. Mówiło się o lepszych wynikach Hermaszewskiego (choć krótko przed lotem zranił się on w kolano, a wcześniej wycinano mu zdrowe migdałki), o jego lepszej znajomości języka rosyjskiego, większej medialności, o trudnym charakterze płk Jankowskiego, którym zraził on Rosjan. Wszystkim tym hipotezom zaprzecza jednak Hermaszewski, choć sam mówi, że nie zna powodów decyzji, którą podjęto tuż przed lotem. - Nie zapadała przy mnie - zaznacza.
Skrupulatny pedant, który wszystko sprawdzał po kilka razy, a swoje rzeczy zawsze składał w kosteczkę - tak Jankowskiego opisuje Bohdan Świątkiewicz w książce "Polak w Kosmosie". Hermaszewski miał być przy poznaniaku prawdziwym romantykiem. Czy to te cechy nie spodobały się Rosjanom? A może nieodpowiedni był jego partner ze strony radzieckiej? Hermaszewski poleciał w Kosmos z doświadczonym radzieckim kosmonautą, Białorusinem Piotrem Klimukiem. Partner Jankowskiego Witalij Kubasow w odróżnieniu od Klimuka, nie był wojskowym, lecz cywilnym specjalistą kosmicznym i inżynierem pokładowym. Kubasowowi nie brakowało jednak doświadczenia - miał lecieć w Kosmos po raz trzeci. Pierwszy raz był na orbicie już w październiku 1969 r., na statku Sojuz 6.
Zenon Jankowski przeszedł pełen cykl szkoleniowy, tak jak Hermaszewski. 27 czerwca 1978 r. był tak samo przygotowany do lotu w Kosmos, jak on. To ta dwójka Polaków została wyłoniona na samym końcu selekcji licznego grona polskich pilotów, którzy uczestniczyli w programie Interkosmos. Jeszcze w 1976 r. było 17 kandydatów. Po testach i badaniach w Mrągowie i Zakopanem zostało pięciu, z czego Andrzeja Bugałę odsunięto, gdyż był za wysoki. Zostali: Henryk Hałka z Lubelszczyzny, Tadeusz Kuziora z Tarnowa, Zenon Jankowski z Poznania i Mirosław Hermaszewski. W październiku 1976 r., już w Gwiezdnym Miasteczku w ZSRR do ostatecznego szkolenia skierowano tylko tę ostatnią dwójkę. Przeszli ciężkie testy. W książce "Polak w Kosmosie" Jankowski opowiada, jak tylko podczas prób awaryjnego opuszczania kapsuły zanurzonej w Morzu Czarnym, kiedy to liczył się czas wydostania się z klaustrofobicznej klitki, stracił na wadze 2 kg.
Gdy Telewizja Polska zrobiła materiał o przygotowaniach Polaków, cenzura go cofnęła. - Na orbitę poleci tylko jeden, jeszcze nie wiadomo, który. Nie wolno zatem pokazywać twarzy żadnego - argumentował szef Głównego Zarządu Politycznego Wojska Polskiego.
O tym, że Jankowski do ostatniej chwili był poważnym kandydatem na pierwszego Polaka w Kosmosie, świadczy też ... znaczek pocztowy! Poczta Polska wydała w 1978 r. arkusik z okazji lotu pierwszego Polaka w Kosmos. Ponieważ do końca nie było wiadomo, kto poleci, znaczek powstał w dwóch wersjach. Wersję z Jankowskim potem komisyjnie zniszczono. - Nie do końca - mówi jednak Michał Jankowski, warszawski filatelista. - Część tych znaczków wylądowała w Stanach Zjednoczonych. Centrala Handlu Zagranicznego miała podpisaną umowę z amerykańskim dystrybutorem. Na jej mocy miała mu dostarczać wydawane znaczki w pierwszym dniu obiegu. A ponieważ nie było wiadomo, która z wersji będzie w obiegu, wysłano obie. To było jakieś 800 arkusików. - Trzeba doliczyć jeszcze ok. 20 sztuk, które wysłano do akceptacji i przez to oficjalnie znalazły się w obiegu - mówi Jeremi Melnik z Polskiego Związku Filatelistów. - Nie wiadomo, ile ich wydostało się np. z drukarni - dodaje Michał Jankowski.
Tylko na tych znaczkach poznaniak przetrwał jako "Pierwszy Polak w Kosmosie".
http://poznan.wyborcza.pl/poznan/1,36037,5405329,Poznaniak__ktory_nie_polecial_w_Kosmos.html
(http://www.stampspoland.nl/images/postage/people/1978/2416bs.jpg) (http://www.stampspoland.nl/images/postage/people/1978/2417bs.jpg)
-
https://twitter.com/ncdacosta/status/1167733788551655424
Wonderful to have met Polish Cosmonaut Zenon Jankowski. A modest, but great pioneer of the Interkosmos Program.
(https://pbs.twimg.com/media/EDSfre6W4AMU7Us.jpg)
-
Można też przy tej okazji wskazać na kilku kosmonautów mających polskie korzenie:
{...}
https://www.forum.kosmonauta.net/index.php?topic=140.msg185303#msg185303
Zenon Jankowski (http://lk.astronautilus.pl/astros/jankowski.htm) pozostaje obecnie jedynym żyjącym Polakiem, który przeszedł kompletne szkolenie przygotowujące do lotu kosmicznego.
http://www.spacefacts.de/bios/international/english/jankowski_zenon.htm
http://www.astronautix.com/j/jankowski.html
https://www.worldspaceflight.com/bios/j/jankowski-z.php
http://www.kozmo-data.sk/kozmonauti/jankowski-zenon.html
https://www.astronaut.ru/index/in_pers/10_001.htm
https://pl.wikipedia.org/wiki/Zenon_Jankowski
https://en.wikipedia.org/wiki/Zenon_Jankowski
"Najlepszy kandydat odpadł, bo mógł pokonać Hermaszewskiego". Prawdziwa historia z Gwiezdnego Miasteczka
Dariusz Kortko, Marcin Pietraszewski 31.08.2018 13:02
(https://bi.im-g.pl/im/c9/bd/16/z23844809IDR.jpg)
Zenon Jankowski z wizytą w szkole swojej córki Kasi (fot. NAC / mat. prasowe)
https://weekend.gazeta.pl/weekend/7,177342,23841707,najlepszy-kandydat-odpadl-bo-mogl-pokonac-hermaszewskiego.html
(https://tvn24.pl/najnowsze/cdn-zdjecied41d8cd98f00b204e9800998ecf8427e-zenon-jankowski-w-klubie-orbita-na-os-kosmonautow-w-poznaniu-4342774/alternates/FREE_840)
Zenon Jankowski w klubie Orbita na os. Kosmonautów w Poznaniu Miasto nie do Poznania (Wydawnictwo Poznańskie 2017)
https://tvn24.pl/poznan/poznan-kwiaty-dla-gagarina-i-tysiace-wiwatujacych-ludzi-ra857107-2385333
(https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/iyLk9kqTURBXy82M2U3YjgzNjQxZTJhNDFjZWYxMWIxMzM1MTQwZjU4ZC5qcGVnkZMCzQNIzQIg3gACoTAGoTEB)
https://www.fakt.pl/hobby/historia/39-rocznica-lotu-w-kosmos-mjr-miroslawa-hermaszewskiego/ezx2k4t
https://allegrolokalnie.pl/oferta/kosmos-zenon-jankowski-autograf
https://www.alamy.com/stock-photo/zenon-jankowski.html?sortBy=relevant
http://lotnictwo.net.pl/10-lotnictwo_wojskowe/113-lotnictwo_wojskowe_od_1945_roku_do_zakonczenia_zimnej_wojny/11335-kandydaci_badani_w_1976_roku_przed_lotem_polaka_w_kosmos.html
Pierwszy Polak w kosmosie
https://www.youtube.com/watch?v=MEuoVk4y7ak
Kosmiczna propaganda ZSRR. Kosmonauci z Bloku Wschodniego, czyli Hermaszewski, Jähn i reszta.
https://www.youtube.com/watch?v=AttqpjA4oSI
Dariusz Kortko, Marcin Pietraszewski "Cena nieważkości. Kulisy lotu Polaka w kosmos" audiobook
https://www.youtube.com/watch?v=BEzCs0u0RjQ